check_box zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 22-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, da Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega e Martine Ostorero

Citazione: SDS VD D 1 22-1

Licenza: CC BY-NC-SA

Procès de sorcellerie intenté contre Isabelle Perat, de Peyres

1498 novembre 5 – 6. [Château de Dommartin]

Isabelle Perat, de Dommartin, arrêtée sur plainte pour crime d’hérésie, comparait le 5 novembre 1498 devant le vice-inquisiteur François Fossaud, au château de Dommartin. Interrogée par ce dernier, elle ratifie les aveux faits auparavant lors des trois premières monitions au château de Menthon à Lausanne ; elle dénonce quatre personnes (3 hommes et une femme), y compris l’inculpé François Marguet. Le lendemain, elle ratifie et complète ses aveux à deux reprises ; elle ajoute en même temps les noms de sept autres complices (5 hommes et 2 femmes), y compris ceux des inculpés Marguerite Diserens et Pierre Menetrey. Le même jour, le procès est clos. Les actes s’arrêtent ici, mais nous savons qu’Isabelle a été finalement condamnée au bûcher par le Chapitre de Lausanne, seigneur temporel de Dommartin.

Les procès de François Marguet (SDS VD D 1 21-1 : ACV, Ac 29, p. 365–396), Isabelle Perat (SDS VD D 1 22-1 : ACV, Ac 29, p. 399–414), Marguerite Diserens (SDS VD D 1 23-1 : ACV, Ac 29, p. 349–364) et Pierre des Sauges alias Menetrey (SDS VD D 1 24-1 : ACV, Ac 29, p. 415–438) ont tous été intentés en 1498 au château de Dommartin et présidés par le vice-inquisiteur François Fossaud. Ils sont les témoins d’une nouvelle chasse aux sorciers menée à Dommartin, après la première vague soixante ans auparavant.

Le procès d’Isabelle Perat occupe les pages 399 à 414 du registre Ac 29 ; les pages 400 et 410 à 414 ont été laissées en blanc. Les actes sont rédigés par le notaire André Thovacin et authentifiés à l’aide de son signet, tout comme les trois autres procès du dossier « Dommartin 1498 ». Il est aussi l’auteur des titres et des notes marginales ajoutées tout au long des procès. La page de garde du cahier (p. 399) contient aussi une annotation de type comptable d’une main inconnue.

Testo editionale

Processus YsabellePersona: relicte Johannis PeratPersona: de PeresLuogo: parrochie Dompni MartiniLuogo: 1498Data di origine: 1.1.1498 – 31.12.1498Allineato a destra

[p. 400]Interruzione di pagina

[p. 401]Interruzione di pagina

Processus YsabellePersona: relicte Johannis PeratPersona: de PeresLuogo: parrochie Dompni MartiniLuogo: .Allineato a destra

5 novembre 1498

Anno Domini millesimo quatercentesimo nonagesimo octavo et die quinta mensis novembrisData di origine: 5.11.1498, sequitur processus YsabellePersona: relicte Johannis PeratPersona: de PeresLuogo: parrochie Dompni MartiniLuogo: , que pro clama in crimine heresisTermine: fuit detenta coram venerabili patre fratre Francisco FossaudiPersona: ordinis Predicatorum conventus Beate Marie Magdalene LausannensisOrganizzazione: , viceinquisitoreTermine: generali in civitatibus et dyocesibus LausannensiLuogo: , GebennensiLuogo: et SedunensiLuogo: auctoritate apostolica specialiter deputatusCorretto da: deputatoa, fuit adducta et per eum interrogata super dicto crimine de veritate b–confessioMarginalia sul margine sinistro–b dicenda ; que respondit et confitetur esse hereticaTermine: , prout LausanneLuogo: in castro MenthoniLuogo: in prima, secunda et tercia monicioneTermine: confessa est, et confitetur in modum qui sequitur. Et confitetur : Quod sunt novemData: 1489 aut decem anni vel circa quod die unaData: 1488, veniendo de ecclesia Dompni MartiniLuogo: sub castroLuogo: eiusdem loci cum uxorePersona: Johannis RicharPersona: dicti loci Dompni MartiniLuogo: , dicta uxor dicti Johannis RicharPersona: vocata GuillemetaPersona: dixit eidem inquisite : « Tu habes multos emulos et multa tibi improperantur ; sed si velis michi acquiescere, faciam te vindicare de inimicis tuis ». Que respondit : « Quid vis quod faciam ? ». Ad illa : c–negacio DeiMarginalia sul margine sinistro–c « Oportet quod tu neges Deum, sanctum batismiaSic et virginem MariamPersona:  ». Que YsabellaPersona: acquievit ; [p. 402]Interruzione di paginaet die illa de sero, ipsa YsabellaPersona: cum GuillemetaPersona: predicta iverunt ad vallem subtus castrum predictum Dompni MartiniLuogo: . Et ibidem reperierunt demonemTermine: in specie hominis vestitum magistroCorretto da: nigrod, cuius nomen erat BrunetPersona: 1 ; qui alloquutus est eidem YsabellePersona: ad vocem dicte Guillemete RichardazPersona:  : « Si velis negare Deum creatorem tuum, sanctum batismia et virginem MariamPersona: , te vindicabo de inimicis tuis, et michi facere homagiumTermine:  ». Tunc ipsa inquisita ad vocem dicti demonis negavit Deum creatorem celi et terre, sanctum batismia, preter virginem MariamPersona:  ; et hoc facto, dictus demunTermine: se mutavit in speciem catiTermine: nigri, et obsculata est eum sub cauda, e–homagiumMarginalia sul margine sinistro–e et dixit quod erat frigidus ; qui dictus demun eidem tradidit certas pecunias quas eduxit in bursa sua, deinde ad quandam suam archam. Et post certi temporis elapsisCorretto da: elapsif, reperit frondes quercus in arca sua loco pecuniarum. Et quolibet annoDurata ripetuta: 1 anno, dicta inquisita dabat eidem demoni unum pullum prohiciendo extra domum suam, qui a tunc numquam videbatur.

Interrogata quid ultra gsibi demun precipit, respondit quod iret ad sectamTermine: cum ceteris hereticis, et quod non defficeret. Unde post h–dies octoCorrezione all’altezza della riga, sostituisce: duas–h, ipsa ivit ad sectam ad locum Vallium Dompni MartiniLuogo: subtus castrum i, versus quendam potem. Et ibidem erat demun in specie hominis, et plures alii homines, tam mares quam mulieres, et ignis perseiTermine: colloris et candele ; et ibidem comederunt et biberumCorretto da: biberuntj, scilicet panem, vinum, et carnes in quibus erant canesCorretto da: carnesk humaneTermine: parvorum puerorum.

[p. 403]Interruzione di pagina

Interrogata ubi accipiunt illas carnes, dixit quod iverunt ad domum Johannis JacaudPersona: et interfeceruntTermine: quendam parvum masculum ex alia muliere, intrantes per fenestram de noctePeriodo: la notte ; quem necavit Pernetus JacaudPersona: . Et dum sepultus in cimisterioLuogo: ecclesie Dompni MartiniLuogo: , noctePeriodo: la notte una paulo post, Franciscus MarguetPersona: et Pernetus JacaudPersona: iverunt deterratum et deportaverunt ad synagogamTermine: et coxerunt ; deinde l comederunt.

Interrogata quid faciebant de ossibus dictorum puerorum, respondit igni cremantur ; deinde faciunt pulveresTermine: ad nocendum hominibus et bestiis arte demonisTermine: .

Interrogata qui fueruntCorrezione all’altezza della riga, sostituisce: fuitm in occisione dicti pueri, respondit quod Johannes RicharPersona: , dicta eius uxorPersona: , Pernetus JacaudPersona: et Franciscus MarguetPersona: , ut n audivit ab auribusCorretto da: oribuso eorum reddidisse computum dicti negocii magistro eorum in dicta secta.

Interrogata quid ibidem demun dixit ipsis, respondit quod ipse precipit quod faciamCorretto da: faciantp omnia mala que facere poterunt ; et presertim, quod tradant mortem hominibus et bestiis ; et ibidem unusquisque reddit computum eidem demoni de maleficiisTermine: suis secundum majus et minus, prout egerunt.

Interrogata quid ultra faciunt in septaTermine: , respondit quod clamant : « Meclet ! Meclet ! »2. Et homines illo tunc habitant cum mulieribus modo sodometicoTermine:  ; et quod Petrus de GrangiaPersona: de MontLuogo: habitabat cum ea.

[p. 404]Interruzione di pagina

Interrogata si alius habitavit cum ea in sinagogaTermine: , dixit quod sic, scilicet demun, magister suus, in specie hominis semel ; et quod semen erat frigidissimum ; et ita quod post fuit valde infirma.

Interrogata quid fecerunt post in dicta secta, dixit quod dictus demun se mutavit in speciem cati et quod omnes, tam homines quam mulieres, obsculabant eum sub cauda.

Interrogata quomodo ibat ad sectam, dixit quod demun sibi tradidit baculumTermine: unum parvum et haulobostrumTermine: plenum certo unguentoTermine: , de quo ungebat dictum baculum, et ponebat inter suas tibias, dicens : « Vaz, de parCorrezione all’altezza della riga, sostituisce: parNell'originale: pq le dyableTermine: , vaz !Cambio di lingua: francese ». Quo facto, immediate erat illuc.

Item dixit quod demun sibi precepit quod, cum acciperet aquam benedictam, quod [debet]Omissione, completato per analogiar prohicere a destris et sinistris, et non supra se. Et ad vocem demonis vituperavit sanctam crucem, sepe dum reperiebat, spuendo in eam et conculcando pedibus. ExCorretto da: Ets est diu, semel in PascateTermine: Data: festività senza una data fissa, [vidit]Omissione, completato per analogiat Franciscum MarguetPersona: portasse sacrum corpus DominiTermine: ad sectam, videlicet ad furnum Johannis JacaudPersona: de MonthobynLuogo:  ; et fricando eum, evanuit ab oculis eorum.

Item confitetur quod demun eandem semel verberavit in secta [in]Omissione, completato per analogiau Valium Dompni MartiniLuogo: , eo quod non fecerat satis mali.

Interrogata super maleficiis, confitetur quod demun sibi tradidit unum halobaustrumTermine: repletum unguento [p. 405]Interruzione di paginaet pulveribus ad necandum et infirmitates dandum hominibus et bestiis ; de quo unguento dedit cuidem equoTermine: pili nigri Petri JacaudPersona: 3, sunt circa duo anniData: 1496, deinde uni eque Johannis GilleiriiPersona:  ; et quem et quam interfecitCorrezione sovrascritto, sostituisce: eruntv ex illo unguento seu pulveribus.

Item confitetur interfecisse duos pueros, eosdem recipiendo de utero matrum, sunt quatuor anni vel circaData: 1494, quorum unus masculus erat, et erat Petro JacaudPersona: , et alius quedem filia, que erat Glaudio MartiniPersona: .

Item dicit audivisse a Francisco MarguetPersona: in dicta secta reddendo computum de maleficiis suis, necasse quandam filiam Glaudio MarguetPersona: eius nepoti.

Item confitetur quod a PascateTermine: Data: 1498 (festività senza una data fissa) citra fuisse cum prenominatis in domo Johannis JacaudPersona: de noctePeriodo: la notte intrando per fenestram, et crediderunt necare quandam parvam filiam suam, eandem stringentesTermine: per tibias. Sed non potuerunt eandem interficere, quia clamavit ; deinde pater surrexit, et tunc illi abierunt, deportantes cohopertoriumCorrezione all’altezza della riga, sostituisce: coop[ertorium]w ab extra du brisTermine: Cambio di lingua: francese.

Interrogata quomodo heretici vocant beatam virginem MariamPersona: , dixit quod eandem vocant RossazCambio di lingua: francese.

Interrogata in quibus sectis fuerit, dixit quod in tribus, videlicet in Vallibus Dompni MartiniLuogo: , in furno Johannis JacaudPersona: de MonthobynLuogo: , et En laz MolleryLuogo: Cambio di lingua: francese seu Ressia de MolleriaLuogo: .

Interrogata a quo tempore fuerit ultimate in secta, dixit quod sunt sex aut septem septimaneCorrezione all’altezza della riga, sostituisce: annixData: settembre 1498. Et dum fuit vox super capcione hereticorum, heretici [p. 406]Interruzione di paginaipsi dixerunt magistro eorum demoni quod timebant, ne caperentur ; qui respondit eis quod non timerent, quia ipsos preservaret, eosdem deffraudando.

Interrogata cur non fugit, respondit quod propter spem quam habebat in magistro suo, ut supra. Et quod libenter venisset ad confessionem, sed non erat ei possibile, quia demun eandem tenebat ne confiteretur ; quos eciam tenet ceteros hereticos, ut non veniant ad penitenciam. Et dum tales sentit ad penitenciam pervenire, eosdem acriter verberat.

Interrogata in qua secta ultimate fuit, respondit quod in septaSic dicti furni Johannis JacaudPersona: .

y–complicesMarginalia sul margine sinistro–y Interrogata de suis complicibus, respondit quod plures vidit homines et mulieres in dicta secta et in predictis ; et presertim Franciscum MarguetPersona: , Pernetum JacaudPersona: , Johannem RicharPersona: et dictam eius uxoremPersona: , quos cognovit et vidit realiter in vultu et loquela edentes, bibentes, demoni eorum magistro reverenciam et honorem facientes, et ceteros actus quos heretici soliti sunt facere.
Et ultraCorrezione all’altezza della riga, sostituisce: utrz non fuit interrogata, sed per prefatum viceinquisitorem ad diem sequentemData: 6.11.1498 remissa, presentibus venerabili viro domino Laurencio CurvillionisPersona: canonicoTermine: LausannensiOrganizzazione: et cellerarioTermine: capituli, Johanne MonetiPersona: eiusdem domini famuloTermine: , Francisco JacaudPersona: dicti loci castellanoTermine: , Johanne SovajatPersona: gubernatoreTermine: dicti loci, et pluribus aliis testibus ad premissa vocatis et rogatis.

6 novembre 1498

Alia repeticioTermine: dicte YsabellePersona: Centrato

Anno quo supra et die sexta mensis novembrisData di origine: 6.11.1498, [p. 407]Interruzione di paginaper prefatum dominum viceinquisitorem dicta YsabellaPersona: interimCorretto da: iterumaa fuit interrogata super complicibus ; que confitetur quod demun ipsis precipit quod faciant mori homines et animalia modo quo supra, dando eisdem sellarium secundum majus et minus homicidiumTermine: , scilicet pro homine aliquando dat LX solidosValuta: 60 scellini , XLValuta: 40 scellini , secundum quod sciunt pactizare cum dicto demone, et pro quolibet animali interdum X solidosValuta: 10 scellini vel vigintiValuta: 20 scellini , et sic de singulis, etcAbbreviazione. Et confitetur quod sunt tresData: 1496 aut quatuor anni vel circaData: 1495 quod dicta inquisita, Pernetus JacaudPersona: et Franciscus MarguetPersona: fecerunt cadere Petrum VincentPersona: dicti loci Dompni MartiniLuogo: a quadam arbore pirus existente in villa predicta Dompni MartiniLuogo: prope domum ipsius PetriPersona: , arte demonisTermine:  ; qui erat cum ipsis. Quiquidem PetrusPersona: mortuus fuit.

ab–complicesMarginalia sul margine sinistro–ab Interrogata iterum de complicibus suis, confitetur ultra supranominatos vidisse realiter et cognovisse in predictis sectis, videlicet Francesiam JacaudPersona: de SugniensLuogo: , necnon MargaritamPersona: uxorem Johannis DiserensPersona: de PeresLuogo: , Girardum de MadalenaPersona: de BoctentLuogo: et Johannem PilletPersona: de Sancto CiriacoLuogo: , agentes honorem et reverenciam demoni facientes, et ceteros actus quos etcAbbreviazione.
Et ultra non fuit interrogata, sed remissa per prefatum dominum viceinquisitorem [p. 408]Interruzione di paginaad se advisandum ad horam vesperorumTempo, presentibus venerabili viro domino Laurencio CurvillionisPersona: canonico LausannensiOrganizzazione: et cellerario dicti capituli LausannensisOrganizzazione: , dompno Johanne VuystonisPersona: cappellanoTermine: vicarioTermine: dicti loci Dompni MartiniOrganizzazione: , Johanne SovajatPersona: , Petro GrantPersona: , Francisco JacaudPersona: castellano dicti loci, et pluribus aliis testibus ad premissa vocatis et rogatis.

6 novembre 1498, plus tard

Alia repeticio cum conclusione processus dicte Ysabelle PeratPersona: Centrato

Anno et die premissisData di origine: 6.11.1498, hora vesperorumPeriodo: la sera, predicta YsabellaPersona: per supradictum dominum viceinquisitorem fuit interrogata super maleficiis per eam perpetratis. Que respondit alia nescire preter illa que superius confessata est.

ac–complicesMarginalia sul margine sinistro–ac Interrogata super complicibus suis, dixit et confitetur se vidisse et realiter cognovisse in supradictis sectis ut supra dictum est, scilicet Franciscum MarguetPersona: , Pernetum JacaudPersona: , Johannem RicharPersona: et eius uxoremPersona: , Francesiam JacodPersona: de SugniensLuogo: , JohannemPersona: filium dicti Johannis RicharPersona: , MargaritamPersona: uxorem Johannis DiserensPersona: de PeresLuogo: , Girardum de Laz MagdelleynazCambio di lingua: francesePersona: de Pollie PictetLuogo: , Glaudium Agnar Le MagnynCambio di lingua: francesePersona: de BoctentLuogo: , et Petrum Menestrey seniorisPersona: etatis, et Johannem PilletPersona: de Sancto CiriacoLuogo: , agentes et facientes ut supra dictum est.
Et juravit [p. 409]Interruzione di paginain manibus dicti domini viceinquisitoris super sanctis Dei euvangeliis omnia per ipsumCorretto da: ipsaad superius confessata fore vera, et illa vult manutenere coram omnibus.
Tunc prefatus dominus viceinquisitor dixit prefate confitenti si vellet conclusionem fieri super dicto suo processu et finem imponere. Quequidem dicta YsabellaPersona: prefatum dominum viceinquisitorem rogavit ut concluderet et finem imponeret dicto eius processui, se submictens de non in contrarium veniendo, renunciando juribus, etcAbbreviazione.

Illico comparuit venerandus dominus procurator sacre fideiTermine: coram dicto viceinquisitore, petens concludi super dicto suo processu et conclusionem fieri. Et tunc, prefatus dominus viceinquisitor conclusit ae–conclusio processusMarginalia sul margine sinistro–ae et finem dicto processui imposuit, presentibus venerabili domino Laurencio CurvillionisPersona: canonico LausannensiOrganizzazione: et cellerario venerabilis capituli LausannensisOrganizzazione: , necnon Francisco JacaudPersona: castellano dicti loci Dompni MartiniOrganizzazione: , Petro Pillet alias GrantPersona: , Johanne SovajatPersona: gubernatore ipsius loci, Girardo dou ForPersona: , Petro SilvestrozPersona: et Glaudio VincentPersona: , omnibus dicti loci Dompni MartiniLuogo: testibus ad premissa vocatis et rogatis.4

De dicti domini viceinquisitoris precepto

[Firma:] AndreasNell'originale: as ThovaciiPersona: Signum notarile

[p. 410]Interruzione di pagina

[p. 411]Interruzione di pagina

[p. 412]Interruzione di pagina

[p. 413]Interruzione di pagina

[p. 414]Interruzione di pagina

Annotatione

  1. Corretto da: deputato.
  2. Marginalia sul margine sinistro.
  3. Marginalia sul margine sinistro.
  4. Corretto da: nigro.
  5. Marginalia sul margine sinistro.
  6. Corretto da: elapsi.
  7. Cancellazione biffata: quid.
  8. Correzione all’altezza della riga, sostituisce: duas.
  9. Cancellazione biffata: Dom[pni Martini].
  10. Corretto da: biberunt.
  11. Corretto da: carnes.
  12. Cancellazione biffata: d.
  13. Correzione all’altezza della riga, sostituisce: fuit.
  14. Cancellazione biffata: computum.
  15. Corretto da: oribus.
  16. Corretto da: faciant.
  17. Correzione all’altezza della riga, sostituisce: parNell'originale: p.
  18. Omissione, completato per analogia.
  19. Corretto da: Et.
  20. Omissione, completato per analogia.
  21. Omissione, completato per analogia.
  22. Correzione sovrascritto, sostituisce: erunt.
  23. Correzione all’altezza della riga, sostituisce: coop[ertorium].
  24. Correzione all’altezza della riga, sostituisce: anni.
  25. Marginalia sul margine sinistro.
  26. Correzione all’altezza della riga, sostituisce: utr.
  27. Corretto da: iterum.
  28. Marginalia sul margine sinistro.
  29. Marginalia sul margine sinistro.
  30. Corretto da: ipsa.
  31. Marginalia sul margine sinistro.
  1. Le même nom de démon est évoqué par Marguerite DiserensPersona: (SDS VD D 1 23-1 : ACV, Ac 29, p. 358, 361).
  2. Cette expression pourrait signifier« Mêlez ! Mêlez ! » ou « Mélangez-vous ! Mélangez-vous ! ». On retrouve cette formule dans le traité des « Errores Gazariorum » (Ostorero et al. 1999, p. 290 et 308), ainsi que dans le procès de Pierre AntoinePersona: de 1449 (SDS-VD-D_1-6-1.xm : ACV, Ac 29, p. 108). Pour d’autres occurrences du terme « meclet » ou « mescle » cf. Ostorero et al. 1999, p. 291, n. 2.
  3. Dans le procès de François MarguetPersona: , Pierre JacaudPersona: , frère du châtelain François JacaudPersona: , accuse FrançoisPersona: d’être à l’origine de la mort de ses vaches (SDS VD D 1 21-1 : ACV, Ac 29, p. 370).
  4. La sentence de bannissement contre Isabelle PeratPersona: et François MarguetPersona: est rendue le 14 novembre 1498Data: 14.11.1498 par Laurent CurvillionPersona: . Elle est conservée aux Archives de l’Etat de Neuchâtel (AEN, Archives anciennes, AS–E24.3, éditée par Morerod dans Ostorero 2007, p. 489–492 et analysé p. 481–487).