check_box zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 5-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, da Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega e Martine Ostorero

Citazione: SDS VD D 1 5-1

Licenza: CC BY-NC-SA

Procès de sorcellerie intenté contre Pierre Chavaz, de Vuiteboeuf

1448 aprile 3 – 16. Château de Champvent

Pierre Chavaz, de Vuiteboeuf, comparait le 3 avril 1448 devant l’inquisiteur Pierre d’Aulnay, au château de Champvent. Le vicaire épiscopal Léopard de Bosco le rejoint le lendemain pour instruire ensemble la suite du procès. Le 12 avril, suite à la troisième monition, l’inquisiteur et le vicaire demandent aux nobles et prud’hommes présents dans la salle de confirmer la rumeur d’hérésie de l’accusé, en présence de celui-ci. Le procureur de la foi produit alors plusieurs procès d’hérétiques condamnés qui ont dénoncé Pierre et demande à la cour une sentence interlocutoire pour soumettre l’accusé à la question. La cour assigne les parties au lendemain pour entendre la sentence interlocutoire, mais le 13 avril, suite à une dernière monition, l’accusé passe aux aveux et dénonce trente-quatre personnes (30 hommes et 4 femmes). Ce même jour, Pierre est confronté à Renaud Brechon, également inculpé d’hérésie, qui nie l’avoir vu à la dernière « synagogue ». Le 16 avril, le procès est clos par les juges, qui assignent les parties au lendemain pour la publication de la sentence. Le 17 avril, la sentence est rendue par la cour à Champvent, devant la maison de Nicod Michie. Pierre Chavaz est jugé hérétique pénitent et il est invité à abjurer. Il est condamné à la prison perpétuelle et à la confiscation de ses biens.

Les procès de Jaquet Durier (SDS-VD-D_1-2-1 : ACV, Ac 29, p. 5–28), de Catherine Quicquat (SDS VD D 1 3-1 : ACV, Ac 29, p. 29–43), de Pierre Munier (SDS VD D 1 4-1 : ACV, Ac 29, p. 44–55), de Pierre Chavaz (SDS VD D 1 5-1 : ACV, Ac 29, p. 56–71) et de Pierre Antoine (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 104–119) ont été intentés entre 1448 et 1449. Ils sont les témoins d’une vaste chasse aux sorciers menée sur la Riviera lémanique et dans le Nord vaudois au milieu du XVe siècle.

Le procès de Pierre Chavaz occupe les pages 56 à 71 du registre Ac 29. Il a été consigné dans un cahier qui compte huit folios. Les pages 69–71 sont restées blanches et le dos du cahier (p. 71) ne contient qu’une seule annotation qui atteste l’extraction des noms des complices. Les actes ont été rédigés par le notaire Claude Burritaz, qui est aussi l’auteur des annotations marginales et qui authentifie la sentence finale (p. 67–68) à l’aide de son signet.

Testo editionale

[Nota dell'archivio sul margine sinistro da una mano del secolo XX:] 1448 avril 3Data: 3.4.1448
[Nota dell'archivio sul margine destro da una mano del secolo XX:] Pierre ChavazPersona: de VuiteboeufLuogo:

Processus PetriPersona: [Chavaz de VoetiboufLuogo: ]Danneggiato da inchiostro sbiadito, completato per analogiaaAllineato a destra

3 avril 1448

Anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo octavo a nativitate Domini sumpto die vero tercia mensis aprilisData di origine: 3.4.1448. Sequitur inquisicio seu inquisicionalis processus qui fiunt et fieri intenduntur per venerabilem virum fratrem Petrum de AlnetoPersona: ordinis PredicatorumOrganizzazione: 1 heretice pravitatis inquisitoremTermine: in civitatibus LausannensiLuogo: et GebennensiLuogo: et quibusdam aliis civitatibus et locis a sancta Sede appostolica specialiter deputatum, contra et adversus Petrum ChavazPersona: de VoetiboufLuogo: , de crimine heresiCorretto da: heresisbTermine: vehementer suspectum necnon per plures suos complices accusatum, fama publica, ymo verius infamaTermine: , defferente, ex mero officio sacre inquisicionis detentum in castro CampiventiLuogo di origine: de mandato ipsius domini inquisitoris.

Et primo die predictaData di origine: 3.4.1448, presentibus ibidem nobili et potente viro domino Johanne de VergiePersona: 2 domino dicti loci de ChamventOrganizzazione: , nobilibus virisc Ludovico de RiezPersona: castellanoTermine: dicti loci, Girardo de Piera FlourPersona: , Anthonio de GalleraPersona: , Johanne de JogniaPersona: 3, Johanne PictetiPersona: 4 et domino Petro PoetiPersona: capellanoTermine: 5 et me notario suscripto, fuit prefatus PetrusPersona: inquisitus per prefatum dominum inquisitorem d–Prima monicioTermine: Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–d caritative admonitusTermine: ut per passionem domini nostri Jhesu ChristiPersona: sponte et cumfestin veritatem [vellet recognoscere]Omissione, completato per analogiae de commissis et perpetratis per eum in facto dampnatissime heresisTermine: , offerens eidem graciam sancte matris Ecclesie.
Qui prefatus PetrusPersona: inquisitus dixit et sponte confessus est quod pluribus vicibusAggiunta al di sopra della rigaf, dum ipse perdiderat suas pecunias tam in ludis [quam]Omissione, completato per analogiag in sturtisCorretto da: stultish i mercandiis, demonTermine: invocavitTermine: , offerens se [p. 57]Interruzione di paginaeidem et se ipsum sibi donando casu quo suas pecunias in ludis et mercandiis perdictasCorretto da: perditasj sibi restitueresCorretto da: restitueretk.
Interrogatus an demonTermine: venerit, dixit quod non, unde bene dolebat.
Interrogatus an sciverit aliqualiter se difamatum, dixit et respondit quod sic, al dimidio annoData: settembre 1447 – ottobre 1447 citra.
Alia non dixit pro tunc, sed illa sua spontanea voluntate m eius medio juramento tactis Dei euvangeliis recognovit esse vera. Cui siquidem PetroPersona: inquisito prefatus dominus inquisitor assignavit diem sui primi aventus ad ulterius procedendum, prout juris fuerit.

11 avril 1448

Anno quo supra ac loco predicto die vero jovis undecima mensis apprilisData di origine: 11.4.1448, coram prefatis dominis inquisitore et Leopardo de BoscoPersona: vicarioTermine: in hac parte reverendi in ChristoPersona: patris et domini domini Georgii de SaluciisPersona: Dei et appostolice Sedis gracia LausannensisOrganizzazione: episcopiTermine: et comitisTermine: , comparuit predictus PetrusPersona: inquisitus. Quiquidem inquisitus per prefatos dominos judices pro secunda monicione fuit admonitus caritative ut per passionem domini nostri Jhesu Christi Persona: veritatem de commissis per eum in crimine n–2Danneggiato da strappooa monicioTermine: Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–n heresiCorretto da: heresisp vellet recognoscere, offerentes eidem graciam sancte matris Ecclesie. Quiquidem PetrusPersona: alia pro tunc noluit recognoscere ; qui inquisitus eo tunc per prefatos dominos judices fuit assignatus ad diem veneris crastinamData: venerdì, 12.4.1448 ad plenius se advisandum et ulterius procedendum, prout juris fuerit.
Presentibus nobili et potente viro domino Johanne de VergiePersona: domino dicti loci de ChamventLuogo: , nobilibus viris Petro de MontePersona: , Guillermo de SiviriacoPersona: , Ludovico de RiezPersona: castellano, Anthonio de GalleraPersona: , fratre Petro RondinelliPersona: et Johanne PictetiPersona: ac me notario subscripto.6

12 avril 1448

Die vero veneris duodecima mensi predictiData di origine: 12.4.1448 loco predicto, coram prefatis dominis judicibus comparuit [p. 58]Interruzione di paginaprefatus PetrusPersona: inquisitus. Quemquidem PetrumPersona: inquisitum prefati domini judices pro tercia monicioneTermine: et pro omni dilacione monuerunt caritative ut per passionem domini nostri Jhesu ChristiPersona: suum reatum vellet recognoscere, offerentes eidem de gracia et benenitateCorretto da: benignitateq canonica graciam sancte matris Ecclesie. Quiquidem inquisitus respondit et dixit ipsum esse bonum et fidelem catholicum, nec unquam fuisse hereticumTermine: , nec unquam r aliqua mala alicui fecisse. Qui prefatus dominus s–Confitetur infamiamTermine: Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–s inquisitor dixit eidem inquisito : « Tu estCorretto da: est deffamatusTermine: per patramCorretto da: patriamu de heresi ». Qui inquisitus respondit : « Verum est a morte Berthodi BarbanPersona: dumtaxat ».7
Eo tunc prefati dominiCorrezione sovrascritto, sostituisce: ov judices in presencia ipsius inquisiti w interrogando examinaverunt medio juCorrezione all’altezza della riga, sostituisce: joxramento quid de ipsius delati fama diceretur in patria et y–Primus testis de infamiaMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–y quid super hoc ipsi sentirent. Et primo nobilis et potens vir Johannes de VergierPersona: dominus dicti loci de ChamventLuogo: deposuit quod ipse delatus est male fameTermine: et mali regiminis et de heresi defamatus z inter bonos et graves. Et idem dixerunt et deposuerunt nobilis Petrus de MontPersona: , Ludovicus de RiezPersona: , Anthonius de GalleraPersona: , Girardus de Piera FlourPersona: , dompnus AnthoninusPersona: monachus Sancti BenedictiOrganizzazione: , qui omnes sigillatim eum admonuerunt caritative ut crimen suum prefatis dominis judicibus confiteretur sponte et graciam sancte matris Ecclesie peteret et requereretCorretto da: requireretaa, affirmantes eidem ab prout deposuerunt ipsum plurimum esse difamatum.
Qui respondit : « Ego dicam quid volueritis, ego comedi pueros et dicamCorrezione al di sopra della riga, sostituisce: feciac omnia male que volueritis ».
Auditis predictis procurator fideiTermine: comparuit coram prefatis dominis judicibus et produxit processum inquisicionalem contra eundem inquisitum unacum quibusdam processibus hereticorum convictorum et condempnatorum ipsum delatum accusancium in vimCorrezione sovrascritto, sostituisce: nad probacionis, petens et requirens ipsum deberi torquiriCorretto da: torqueriaeTermine: af donec veritas ab ore suo eruatur, dicens sic fieri debere de jure. Quiquidem prefati domini judices eisdemCorrezione sovrascritto, sostituisce: eidemag partibus assignaverunt diem sabbati decimam terciamData: sabato, 13.4.1448 ad jus dicendum et sentenciam interlocutoriamTermine: proferendum de et super premissis, necnon ulterius procedendum, prout juris fuerit.

[p. 59]Interruzione di pagina

13 avril 1448

Anno quo supra apud ChamventLuogo: in aula retro superiori die vero sabbati decima tercia mensis predictiData di origine: 13.4.1448, coram prefatis dominis judicibus comparuit Petrus ChavatPersona: inquisitus. Quo ibidem presente prefati domini judices pro omni dilacione eundem PetrumPersona: inquisitum monuerunt caritative ut veritatem de commissis per eum in crimine heresis vellet recognoscere. Quiquidem PetrusPersona: inquisitus regraciavit humiliter prefatos dominos judices, rogantes tamen ipsos ut misericordiam de eodem vellent habere. Quiquidem domini judices obtulerunt eidem inquisito graciam sancte matris Ecclesie. Eo tunc ipse inquisitus promisit omnia per [eum]Omissione, completato per analogiaah commissa in facto heresis confiteri, et dixit et sponte confessus fuit prout sequitur.

Et primo dixit et sponte confessus est quod isto anno nuper preterito inter MagdalenamPersona: Data: festività religiose et festum Beati MichaelisPersona: Data: festività religiose circa mensem augustiData: 22.7.1447 – 29.9.1447 reperit versus ai–Primus introitus synagogeTermine: Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–ai nemus Dou FeyLuogo: Cambio di lingua: francese8 Jaquetum MarrenaulPersona: 9. Quiquidem JaquetusPersona: dixit eidem inquisito : « Tu estCorretto da: esaj bene malencolicus. De quo estCorretto da: esak ita malencolicus ? Dic michi ! ». Quiquidem PetrusPersona: inquisitus dixit eidem JaquetoPersona:  : « Ego dicam tibi. Ego debeo Philipo PerrinPersona: de YverdunoLuogo: 10 sex librasValuta: 6 libbre . Ipse excommunicavit me et ego nescio quid facereAggiunta al di sopra della rigaal ». Qui Jaquetus MarrenaulPersona: eidem inquisito dixit : « Non timeas. Si velis facere ea que tibi dicam et si velis michi promittere quod venies mecum ubi ego ducam te, vere ego tradam tibi decem libras lausannensesValuta: 10 libbre di Losanna ». Quiquidem PetrusPersona: inquisitoCorretto da: inquisitusam eidem JaquetoPersona: promisit ire cum ipso solum quod traderet sibi illas decem librasValuta: 10 libbre . Et paulo post ipse JaquetusPersona: eundem PetrumPersona: inquisitum duxit ad quendam locum dictum En Pra RomandLuogo: Cambio di lingua: francese alias in Pra RatelLuogo: Cambio di lingua: francese11, et habet nomen Pra RomandLuogo: Cambio di lingua: francese propter Johannodum RomandPersona: , ubi fecit homagium demoniTermine: in specie an–HomagiumTermine: Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–an unius grossi mutonis nigri habentis os fornacum ao–Forma dyaboliTermine: Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–ao ignis, obsculatus est sibi in culo genibus flexis, ap–TributumMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–ap deditque sibi in signum veri homagii suum parvum digitum sue manus dextre post mortem, negavitque Deum [p. 60]Interruzione di paginaomnipotentem, beatam MariamPersona: virginem, totamque curiam celestem et fidem catholicam atque suum batisma, accepitque illum demonemTermine: in magistrum suum ; dicens ulterius quod ille magister sinagogeTermine: aq–StipendiumMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–aq faciebat semper sibi dare qualibet vice dum ipse ibat ad sinagogam tres solidosValuta: 3 sol .

Item interrogatus an ipse habuerit decem librasValuta: 10 libbre per Jaquetum MorrenaulPersona: eidem promissas, qui dixit quod numquam habuit crucem nec denarium.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod facto ibidem homagio ipsi iverunt modicum superuitCorretto da: superiusar in quadam platea juxta quandam rupem, supra quam as rupem predictus diabolusTermine: in specie motonis qui erat magnus magister sinagoge sedebat12 ; et ibidem erant plures gentes plus quam non sunt die dominicoPeriodo: domenica in parrochia sua, qui galabant et ducebant at–De carnibus puerorumMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–at bonum tempus, comedebant carnes puerorum assatas et bibebant bonum vinum album au–Quomodo habebant vinumMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–au et rubeum, et ipse inquisitus cum aliis. Quod vinum faciebant venire per rupem ex quodam foramine.

Item magis dixit et sponte confessus est quod erat de nocte et habebant ignem flamamCorretto da: flammamav veridem qui erat ita calidus quod erat aw–De lumineTermine: Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–aw unum mirabile ; dicens ulterius quod erant quedam parve candele nigre emictentemCorretto da: emictentesax lumen veride.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod post cenam ipsi coriabant et gallabant, ay–SodomiaTermine: Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–ay ibantque ad mulierem per culum more sodometico, sed non ipse, quia dicit se nunquam habitasse cum aliqua muliere nisi cum sua ; et quod mulieres sunt ita calide quod est unum mirabile, prout dicere audivit aliis sociis suis, et quod mulieres alique dederunt se, alique non.

[p. 61]Interruzione di pagina

Item magis dixit et sponte confessus est quod tradiderunt sibi unum magistrum az–Nomen magistriTermine: Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–az qui vocabatur RaphielPersona: , qui erat in specie unius parve avis nuncupate roncignioTermine: Cambio di lingua: francese, et quod quilibet habet suum magistrum et sunt aliqui qui habent duo quia, ut dicit, Berthodus BarbamPersona: et Johannes CrossetPersona: quilibet ipsorum habebat duos magistros.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod magister suus RaphielPersona: tradidit ba–De baculoTermine: Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–ba ei unum baculum de cudraz cum pelluria longetudinis quatuor vel quinque pedum quem tenebat supra stabulum porcorum, cum quo ibat ad sinagogam. Interrogatus an ille baculus portaret ipsum, qui dixit et respondit quod non, sed spiritus suus, videlicet magister suus RaphielPersona: , et ibant ita velociter quod nemo posset credere. Deinde dixit quod faciunt tanta mala quod est unum mirabile.

Item magis dixit et sponte confessus bb–Non confiterentur peccatum sinagoge nec accusare debent sociosMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–bb fuit quod magister sinagoge precepit sibi ut non confiteretur peccata sinagoge, nec accusaret suos complices, nec caperet panem benedictum nec aquam benedictam ; et [si]Omissione, completato per analogiabc reciperet panem benedictum quod non comederet sed quod conculcaret sub pedibus suis et quod aliquamCorretto da: aquambd benedictam gertaret retro se.

Item magis dixit quod quando videbat be–De irreverencia corporis ChristiTermine: Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–be corpus Christi in manibus sacerdotis bf, sibi videbatur quod deberet se strangulare ; dicens quod non habent nec gausapia mense nec aliqua alia supra quam comedant, nisi dumtaxat super terram.

[p. 62]Interruzione di pagina

bg–Carnes puerorumTermine: Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–bg Item magis dixit et sponte confessus est quod erant plures quam viginti veruti carnium tam puerorum quam aliarum carnium ; bh–ComplexMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–bh et Johannes AmselPersona: 13 de VoetiboufLuogo: erat coquus bi–CocusMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–bi pro ipso inquisito et pro Jaqueto MorrenaulPersona: .

Item interrogatus quos ibidem vidit esse de eorum sinagoga, dixit et sponte confessus fuit quod tam ibidem quam in illis bj–ComplicesMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–bj locis subscriptis erant, videlicet Johannes de RiatPersona: de BalmisLuogo: , Johannes CrossetPersona: de JoniaLuogo: , bk–Absolutus estTermine: Johannes DurierPersona: SottolineatoMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–bk Aymonetus TissotetPersona: 14 de OrbaLuogo: , Jaquetus MorrenaulPersona: de WogellatLuogo: , bl15 Henricus QuicquouxPersona: 16, Nycolletus BazansPersona: , dominus Petrus Martin alias Gro CapellanusPersona: 17, qui sunt de OrbaLuogo:  ; quedam dicta PerretazPersona: de VoetiboufLuogo: , Johannes AmselPersona: eiusdem loci, Jaquetus de l’AbayePersona: , Girardus VallientPersona: 18, Vuillermus BochetPersona: 19, Perronetus RoletPersona: de Sancta CruceLuogo: , Girardus MartinPersona: de BuletLuogo: , Petrus JaquillitPersona: , Johannes JuvatezPersona: de NovalesLuogo: , quedam mulier dicta JoelazPersona: de GiezLuogo: , Petrus VoliemynPersona: 20, Petrus QuibolazPersona: 21 de GrandissonoLuogo: , dicta JoliazPersona: 22, Johannes AppostellozPersona: 23 de OnensLuogo: , bm–quendam hominemCorretto da: quidam homo–bm de CussazLuogo: 24, Johannes MoularPersona: de VillazLuogo: 25, Humbertus RenaulPersona: 26 de YverdunoLuogo: , Petrus CordePersona: , Perrodus CarrellazPersona: , Johannes MarendaPersona: , Renaudus BrechonPersona: , Petrus ChapuisPersona: de ChamventLuogo: , AlexiaPersona: relicta Johannis CusinPersona: , Johannes CeleraPersona: de EssertLuogo: 27 qui apportatCorretto da: apportavitbn plures pueros. Alios nescivit pro tunc, dicens sub periculo anime sue superius per ipsum accusatos esse hereticos prout et ipse ; et Petrus PaccotPersona: 28 de CletisLuogo: quem dixit vidisse in sinagoga in lo[co]Omissione, completato per analogiabo predicto. Dicens ulterius quod aducatur sibi illos superius accusatos et ipse manutebitCorretto da: manutenebitbp ipsis ante et coram eis.

[p. 63]Interruzione di pagina

Item magis dixit et sponte confessus bq–De ludo daxillorumMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–bq fuit quod in sinagoga ipsi ludunt cum dalis et multociens dicunt AsartPersona: quod est nomen diaboliTermine: .

Item magis dixit et sponte confitetur br–NotaMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–brquod quando ipsi vadunt ad sinagogam, remanet in lecto unus diabolus in specie ipsorum.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod magister sinagoge facit ipsis incredere quod quando cumburitur aliquem bs–Nota delusionemMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–bs sed unum truncum nemoris seu unum ex ipsis hereticis, quod non bt cumburitur ipsum, torchonum palie, et quod post mortes ipsos ipse magister sinagoge mostratCorretto da: monstratbu ipsis in sinagoga ; dicit tamen quod credit quod sint demonesTermine: in specie cumbustorum.

Item magis dixit et sponte confessus bv–De grandinibusMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–bv est quod quodam semel juvit se portare grandines et jartare per supra montes ut puta versus BuletLuogo: et bw aliis locis circonvicinis ; dicens quod illas grandines oneraverunt in quadam fonte versus Pra RatelLuogo: Cambio di lingua: francese et illas portant in nubibus cum magistris ipsorum. Dicens ulterius quod illas grandines voluerant gertare versus Sanctam CrucemLuogo: sed non potuerunt propter cimbalia que pulsabant.
Item interrogatus qualiter fiunt, dicit quod nescit, quod non vidit ipsas facere nec scit de quosCorretto da: quobx fiunt, quia jam erant facte.
Item magis interrogatus qualiter interficiunt pueros, dicit quod nescit, quia nunquam interfecit aliquos.

[p. 64]Interruzione di pagina

Item magis interrogatus quare primitus noluerat confiteri, dixit et sponte confessus fuit quod non by–Nota de rasuraMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–by potuerat bz, donec fuit rasus, quia magister suus RaphielPersona: ca erat in capite suo in capilis suis nec unquam aliqua confessus cb fuisset nisi fuisset rasus.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod die mercuriiData: mercoledì, 10.4.1448 vel jovis preteritisData: giovedì, 11.4.1448 magister suus venit ad eum in turri29 cc–NotaMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–cc et dixit ei : « PetrePersona: , vis tu recedere ? ». Qui PetrusPersona: respondit : « Ita cito », sed non potuit eum educereCorrezione all’altezza della riga, sostituisce: inducerecd.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod ipsi aliquando vadunt bis in ebdomada ad sinagogam die venerisPeriodo: venerdì et die sabbatiPeriodo: sabato de noctePeriodo: la notte.

Item magis dixit et sponte confessus fuit quod ipse inquisitus fuit ultimate in sinagoga En Cumbaz BotungerLuogo: Cambio di lingua: francese30 versus Sex FontannesLuogo: die veneris post CarnipreviumTermine: laycorumData: venerdì, 8.2.1448 nuper preteritum.

Post quibus premissis per ipsum confessatis fuit adductus coram prefatis dominis judicibus presente Petro ChavatPersona: ad locum predictum Renaudus BrechonPersona: . Quiquidem Petrus ChavatPersona: eidem RenaudoPersona: dixit : « Vidisti unquam me in sectaTermine: sive sinagoga ? ». Qui RenaudusPersona: dixit quod non, « et sunt multi anni quod tu non fuisti in sinagoga ». Dixit quod erant circa sex anniData: 1442. Qui PetrusPersona: eidem [p. 65]Interruzione di paginaRenaudoPersona: dixit : « Tu non dicis verum, quia tu fuisti mecum die veneris ce Bordarum post Carnisprevium laycorumData: venerdì, 15.2.1448 nuper lapsum ». Quiquidem RenaudusPersona: nunquam voluit recognoscere.
Presentibus ibidem nobili et potente viro domino Johanni de VergierPersona: domino dicti loci, venerabili viro domino Rolino TholometiPersona: curato dicti loci31, nobilibus viris Ludovico de RiezPersona: castellano dicti loci, Petro de MontPersona: et PetroPersona: eius filio, Johanne PictetiPersona: , Anthonio de GalleraPersona: , Nychodo MichiePersona: 32, fratre Petro RondinelliPersona: ordinis Predicatorum et me notario subscripto.

cf–Anno quo supra die vero martis decima septima mensis apprilisData di origine: 17.4.1448–cf

15 avril 1448

Anno quo supra die vero lune decima sexta mensis apprilisData di origine: 15.4.144833, comparente Petro ChavazPersona: coram prefatis dominis judicibus apud ChamventLuogo: in camera superiori que dicitur domini de Monrichier34 quondam. Idem Petrus ChavatPersona: pro tunc alia noluit dicere sed peciit graciam et misericordiam sancte matris Ecclesie, necnon renunciari et concludiSic in causa, ac eciam procurator fidei. Quiquidem Petrus ChavatPersona: delatus et procurator fidei renunciaverunt processui et cause, et pecierunt concludi per prefatos judices concludi. Quiquidem prefati domini judices cg concluderunt cum predictis partibus et assignaverunt eisdem partibus diem martisPeriodo: martedì sequentem ad audiendum jus et sentenciam proferendum et procedendum ulterius prout juris fuerit et racionis.
Presentibus [p. 66]Interruzione di paginaibidem nobili et potente viro domino Johanne de VergiezPersona: domino de ChamventLuogo: , Ludovico de RiezPersona: , Petro de MontPersona: et PetroPersona: eius filio, Anthonio de GalleraPersona: , venerabilibus et discretis viris dominis Rolino TholometiPersona: curatoTermine: de ChamventLuogo: , Petro CuchardiPersona: 35 curatoTermine: de OrbaLuogo: , Stephano de BrenlesPersona: curatoTermine: de MastodLuogo: testibus ibidem astantibus.

16 avril 1448

Die vero martis decima septima mensis apprilisData di origine: 16.4.144836 virtute assignacionis suprascripte apud CampumventumLuogo: ante domum Nycodi MichiePersona: , coram prefatis dominis judicibus comparuit prefatus PetrusPersona: inquisitus ad jus et sententiam diffinitivamTermine: proferendum de et super processu suo. Quo PetroPersona: ibidem existente et comparente, factoque ibidem sermone generaliTermine: , fuit idem Petrus ChavatPersona: sentencialiter et diffinitive condempnatus ch–ad carceres perpetuosAggiunta sul margine destro da un’altra mano–ch per prefatos dominos judices, prout in quadam cedula papirea37 incipiente « In nomine sancte et individue Trinitatis, Amen ».
Presentibus ibidem nobili et potente viro domino Johanne de VergiezPersona: domino de ChamventLuogo: , nobilibus viris Ludovico de RiezPersona: castellano dicti loci, Petro de MontPersona: et PetroPersona: eius filio, Guillermo de SiviriezPersona: , Johanne PictetiPersona: , Anthonio de GalleraPersona: , discretis viris dominis Rolino TholometiPersona: curato de ChamventLuogo: , et Petro PoetiPersona: capellano.
Item magis idem ci–ComplicesMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–ci Petrus ChavatPersona: in presencia Girardi de Piera FlourPersona: et Ludovici de RiezPersona: accusavit cj–NotaMarginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B)–cj ck–Petrum CablozCorrezione all’altezza della riga, sostituisce: CbaclPersona: –ck.

[p. 67]Interruzione di pagina

In nomine sancte et individue Trinitatis, Amen. Quia nos frater Petrus de AlnetoPersona: ordinis PredicatorumOrganizzazione: heretice pravitatis inquisitor in civitatibus et diocesibus LausannensiLuogo: , GebennensiLuogo: , SedunensiLuogo: et quibusdam aliis civitatibus et locis a sancta Sede appostolica specialiter deputatus, et Leopardus de BoscoPersona: vicarius in hac parte reverendi in ChristoPersona: patris et domini domini GeorgiiCorrezione al di sopra della riga, sostituisce: uscm de SaluciisPersona: Dei et appostolice Sedis gracia LausannensisOrganizzazione: episcopi et comitis, per inquisicionem solertam per nos tam conjunctim quam divisim factam in et super facto heresis dampnate contra nonnullos notatos et suspectos de ipso crimine heresis dampnate, presertim per processum per nos contra te Petrum ChavazPersona: de WeytiboufLuogo: parrochie de PeneyLuogo: Lausannensis diocesisLuogo: factum, invenimus, comperimus et nobis ex ipso tuo processu clarissime constat te multa nefandissimaTermine: , detestabilissima et orribilissimaSic in facto dampnate heresis commisisse, videlicet Deum omnipotentem, beatam virginem MariamPersona: , totamque curiam celestam et fidem catholicam atque suum batismaSic abnegando, diabolo in specie unius grossi mutonis nigri humane nature innimicoSic [homagium]Omissione, completato per analogiacn faciendo, et in signum veri homagii co eidem diabolo in specie predicta partem suiCorretto da: tuicp corporis, scilicet unciam suiCorretto da: tuicq parvi digiti manus dextre eidem donando atque obsculando in posterioribus cr genibus flexis, carnemque humanam more lupino devorando atque multa alia terribilia que in tuo processu lacius continentur faciendo, que eciam ore tuo proprio multiplicatis vicibus judicialiter coram nobis recognovisti tua spontanea voluntate pendente tercia monicione, in qua huc usque perseverasti et perseveras ut asseris, petens et requirens graciam et misericordiam sancte matris Ecclesie, que nulli claudit [p. 68]Interruzione di paginagremium redeunti.
Nos igitur prefati judices, actentis tuis dicti PetriPersona: criminibus predictis, nolentes quod te qui nequam fuistiCorrezione all’altezza della riga, sostituisce: estcs nequior efficiaris propter tuam impunitatem, nolentesque te a misericodia et gracia nostre sancte matris Ecclesie excludere, adjunctis nobiscum ad hec laudabilius exequenda pluribus notabilibus viris ecclesiasticis et secularibus in jure divino et canonico expertis, de quorum consilio et assensu ad nostram sentenciam diffinitivam procedimus, prout sequitur :
Disegno a penna e inchiostro† ChristiPersona: nomine invocato, a quo omne rectum procedat judicium, solum Deum et sacram scripturam pre occulis habentes, non declinantes a dextris neque a sinistris, sed equo liberamine procedentes, ut de vultu Dei nostrum procedat judicium et occuli nostri videant equitatem, pro tribunali sedentes, per hanc nostram sentenciam diffinitivam quam in hiis scriptis de jurisperitorumTermine: predictorum consilio et assensu ferimus, pronunciamus, decernimus et diffinimus te dictum ct Petrum ChavazPersona: fuisse hereticum et in dampnatissimam heresimTermine: crudeliter corruisse, nunc autem penitentem et a laqueis dyaboli resipiscentem, cu recipiendumque ad graciam sancte matris Ecclesie, si tamen ex corde puro et consciencia non ficta ad Deum redeas, ut asseris et pretendis per exteriora signa contrictionis, decernentes te ante omnes debere ipsam heresim abjurareTermine: cv–debere debereCorretto da: debere–cvet omnes eius species.
Et ne tam orribilia peccata per te commissa remaneant impunita, decernimus et declaramus te vitam tuam et omnes dies tuos debere finire in carceribus perpetuis ad agendum perpetuam penitenciam in pane doloris et aqua tristicie, reservata tamen nostra in hac parte misericordia ; declarantes ulterius eadem nostra sentencia diffinitiva omnia et singula bona que tu habes et habuisti a tempore commissi criminis esse et esse debere confiscata, illaque confiscamus, confiscataque publicamus devidendaCorretto da: dividendacw et applicanda secundum canonicas sanxionesCorretto da: sanctionescx et camere appostolice constituciones ac patrie consuetudines.

[Firma:] Glaudius BurritazPersona: Signum notarile

[p. 69]Interruzione di pagina

[p. 70]Interruzione di pagina

[p. 71]Interruzione di pagina

Extrahuntur nomina accusatorum

Annotatione

  1. Danneggiato da inchiostro sbiadito, completato per analogia.
  2. Corretto da: heresis.
  3. Cancellazione biffata: Petro.
  4. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  5. Omissione, completato per analogia.
  6. Aggiunta al di sopra della riga.
  7. Omissione, completato per analogia.
  8. Corretto da: stultis.
  9. Cancellazione biffata: mer[candiis].
  10. Corretto da: perditas.
  11. Corretto da: restitueret.
  12. Cancellazione biffata: d.
  13. Cancellazione biffata: re[cognovit].
  14. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  15. Danneggiato da strappo.
  16. Corretto da: heresis.
  17. Corretto da: benignitate.
  18. Cancellazione biffata: a.
  19. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  20. Corretto da: es.
  21. Corretto da: patriam.
  22. Correzione sovrascritto, sostituisce: o.
  23. Cancellazione biffata: in[terrogando].
  24. Correzione all’altezza della riga, sostituisce: jo.
  25. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  26. Cancellazione biffata: et.
  27. Corretto da: requireret.
  28. Cancellazione biffata: quod.
  29. Correzione al di sopra della riga, sostituisce: feci.
  30. Correzione sovrascritto, sostituisce: n.
  31. Corretto da: torqueri.
  32. Cancellazione biffata: n.
  33. Correzione sovrascritto, sostituisce: eidem.
  34. Omissione, completato per analogia.
  35. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  36. Corretto da: es.
  37. Corretto da: es.
  38. Aggiunta al di sopra della riga.
  39. Corretto da: inquisitus.
  40. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  41. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  42. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  43. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  44. Corretto da: superius.
  45. Cancellazione biffata: supra.
  46. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  47. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  48. Corretto da: flammam.
  49. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  50. Corretto da: emictentes.
  51. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  52. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  53. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  54. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  55. Omissione, completato per analogia.
  56. Corretto da: aquam.
  57. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  58. Cancellazione biffata: quod.
  59. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  60. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  61. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  62. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  63. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  64. Cancellazione biffata: Johannes DurierPersona: .
  65. Corretto da: quidam homo.
  66. Corretto da: apportavit.
  67. Omissione, completato per analogia.
  68. Corretto da: manutenebit.
  69. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  70. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  71. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  72. Cancellazione biffata: cun[buritur].
  73. Corretto da: monstrat.
  74. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  75. Cancellazione biffata: ver[sus].
  76. Corretto da: quo.
  77. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  78. Cancellazione biffata: quia.
  79. Cancellazione biffata: in c[apite].
  80. Cancellazione biffata: fui[sset].
  81. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  82. Correzione all’altezza della riga, sostituisce: inducere.
  83. Cancellazione biffata: de.
  84. Soppressione.
  85. Cancellazione biffata: ren[unciaverunt].
  86. Aggiunta sul margine destro da un’altra mano.
  87. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  88. Marginalia sul margine sinistro da mano secondaria (B).
  89. Cancellazione biffata.
  90. Correzione all’altezza della riga, sostituisce: Cba.
  91. Correzione al di sopra della riga, sostituisce: us.
  92. Omissione, completato per analogia.
  93. Cancellazione biffata: in.
  94. Corretto da: tui.
  95. Corretto da: tui.
  96. Cancellazione biffata: obsc[ulando].
  97. Correzione all’altezza della riga, sostituisce: est.
  98. Cancellazione biffata: dictum.
  99. Cancellazione biffata: resipiscen[…].
  100. Corretto da: debere.
  101. Corretto da: dividenda.
  102. Corretto da: sanctiones.
  1. Il s’agit des DominicainsOrganizzazione: établis au couvent de la MadeleineOrganizzazione: à LausanneLuogo: .
  2. Jean de VergyPersona: l’aîné, membre d’une famille noble de BourgogneLuogo: qui acquit la seigneurie de ChampventLuogo: en 1377Data: 1377.
  3. Jean de JougnePersona: , notable de la ville d’OrbeLuogo: , peut-être en lien de parenté avec Pierre de JougnePersona: , châtelain et bailli d’OrbeLuogo: et d’EchallensLuogo: pour Louis de ChalonPersona: , prince d’Orange (Barbey 1926, p. 162–163).
  4. On trouve un Jean PittetPersona: bourgeois, marchand et syndic d’YverdonOrganizzazione: en 1444Data: 1444. En 1452Data: 1452, il fonde avec son frère la chapelle de saint Claude le Confesseur. En 1468Data: 1468, il prête serment de fidélité au duc Jacques de SavoiePersona: . Est-ce le même comme l’a considéré Roger Déglon (Déglon 1949) ?
  5. On trouve un Pierre PoletiPersona: , prêtre et curé desservant l’église de BevaixLuogo: en 1453Data: 1453 (Wildermann 1993, p. 167–168). Il s’agit probablement du même.
  6. Il s’agit de Claude BurritazPersona: .
  7. Berthold BarbamPersona: est également dénoncé par Pierre AntoinePersona: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 108, 110). Ostorero dans Ostorero et al. 2007, p. 92–97.
  8. Lieu-dit et ancien hameau situé entre VuiteboeufLuogo: et Vugelles-la-MotheLuogo: , d’où vient Jaquet MarrenaulPersona: .
  9. Jaquet MarrenaulPersona: est également dénoncé par Pierre AntoinePersona: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 108).
  10. Probablement boucher, puisqu’il loue une boucherie à la ville d’YverdonLuogo: pour 28 sousValuta: 28 sol en 1447Data: 1447. En 1441Data: 1441, il se rend à FribourgLuogo: chercher un barbier pour pratiquer une opération sur une lépreuse, celui d’YverdonLuogo: ne s’en sentant pas capable ; il reçut pour cela 4 livresValuta: 4 libbre et 5 sousValuta: 5 sol . En 1468Data: 1468, il prête serment de fidélité au duc Jacques de SavoiePersona: (Déglon 1949, p. 218, 245 et n. 318).
  11. Lieu difficilement identifiable. Éventuellement PraratoudLuogo:  ; mais la BroyeLuogo: n’est pas la région qui nous intéresse ici.
  12. Il s’agit probablement de la Pierre du Bon ChâteauLuogo: , dite aussi Pierre des SorciersLuogo: , située à 3 km à l’ouest de BaulmesLuogo: , sur la route de l’Abergement.
  13. Jean AnselPersona: est également dénoncé par Pierre AntoinePersona: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 108).
  14. Aymonet TissotetPersona: a été condamné au bûcher en février 1448Data: febbraio 1448, après une première accusation en 1441Data: 1441. Il est également dénoncé par Pierre AntoinePersona: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 108). Voir également Ostotrero dans Ostorero et al. 2007, p. 92–97.
  15. Le nom a été biffé, ce que confirme la mention ajoutée en marge gauche par une autre main. Dénoncé par Pierre ChavazPersona: , il a vraisemblablement fait l’objet d’une enquête qui l’a innocenté ; son nom a ensuite été biffé car il a été acquitté, comme le signale cette note marginale. En raison de l’éloignement géographique, il faut certainement exclure une parenté avec Jaquet Durier alias CostumierPersona: , condamné à mort pour hérésie le 15 mars 1448Data: 15.3.1448.
  16. En raison de l’éloignement géographique, il faut certainement exclure une parentée avec Catherine QuicquatPersona: , puisqu’Henri QuicquouxPersona: vient d’OrbeLuogo: .
  17. Il faut certainement l’identifier avec l’altariste Petrus MartiniPersona: , d’OulensLuogo: , en charge de l’autel Saint-Antoine de l’église d’OrbeLuogo: lors de la visite paroissiale de 1453Data: 1453 (Wildermann 1993, p. 504). Le personnage réapparaît dans le procès de Pierre AntoinePersona:  : il y est désigné comme chapelain et profane une hostie qu’il a probablement dérobée (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 112, 113).
  18. Il est peut-être apparenté à Pierre VaillantPersona: , de BaulmesLuogo: , qui remit à la ville d’YverdonLuogo: incendiée le 22 juillet 1456Data: 22.7.1456 un muids de froment, 9 florins de petit poids et 3 aunes de drap noir pour tailler des chaperons à six femmes qui avaient perdu leur mari dans l’incendie (Déglon 1949, p. 317).
  19. En raison de l’éloignement géographique, il faut certainement exclure une parenté avec Claude BochetPersona: , accusé de sorcellerie en 1479Data: 1479 (Maier 1996, p. 105–107, 396–397).
  20. Faut-il l’identifier avec Pierre VuilleminPersona: , bourgeois d’YverdonOrganizzazione: , dont le fils HumbertPersona: est reçu comme enfant de choeur à YverdonLuogo: en 1453Data: 1453 ? (Déglon 1949, p. 268 et 307).
  21. Pierre QuibolazPersona: , bourgeois de GrandsonOrganizzazione:  ; en 1458Data: 1458, il reconnaît tenir une maison de deux toises et demi dans le grand bourg de GrandsonLuogo: , acquise de feu Jacques de PierrePersona: , de GiezLuogo: , donzel, maison voisine de celle de la veuve de Perronet MercierPersona: (ACV, Fq 5, fol. 8v). Il survit donc à la dénonciation de sorcellerie proférée contre lui par Pierre ChavazPersona: .
  22. S’agit-il de Perrissona JoelazPersona: du mandement de GrandsonLuogo: , mentionné par Pierre AntoinePersona: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 113) ?
  23. Jean ApothélozPersona: est également dénoncé par Pierre AntoinePersona: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 108, 110, 111). En 1452Data: 1452, NicolePersona: , fille de feu RolinPersona: d’EchallensLuogo: et épouse de feu Jean ApothélozPersona: d’OnnensLuogo: , reconnaît tenir les biens de son père (ACV, Fq 7, non folioté). Jean ApothélozPersona: serait donc décédé avant 1452Data: 1452.
  24. Il s’agit éventuellement de CossauxLuogo: .
  25. Il s’agit éventuellement de Villars-BurquinLuogo: , de Villars-EpeneyLuogo: ou de Villars-sous-ChampventLuogo: .
  26. Humbert RenaulPersona: , riche marchand, bourgeois et syndic d’YverdonOrganizzazione: en 1448Data: 1448. Il survit aux dénonciations d'hérésie proférées contre lui tant par Pierre ChavazPersona: que par Pierre AntoinePersona: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 108).
  27. Il s’agit éventuellement de Essert-PittetLuogo: ou Essert-sous-ChampventLuogo: .
  28. Il est également dénoncé par Pierre AntoinePersona: (SDS VD D 1 6-1 : ACV, Ac 29, p. 112).
  29. Grande tour du château de ChampventLuogo: , située au nord-est.
  30. Lieu difficilement identifiable (la Combe à Botonger ?).
  31. Rolin TholomePersona: , curé de ChampventLuogo: , est prêtre non-résident ; l’église paroissiale est desservie par Pierre BoillardPersona: de CossonayLuogo: et Pierre BossonPersona: de RomainmôtierLuogo: (Wildermann 1993, p. 431).
  32. En 1462Data: 1462, Nicod MichiePersona: , de ChampventLuogo: reconnaît tenir un pré sis à MathodLuogo: pour Louis de ChalonPersona: (ACV, Fq 5, fol. 134–135). C’est devant sa maison qu’est rendue la sentence contre Pierre ChavazPersona: .
  33. Le lundi 16 avril 1448 n’existant pas, nous rectifions au lundi 15 avril, le procès ayant probablement été suspendu le dimanche ; de plus, le lendemain est un mardi, comme on le lit au paragraphe suivant.
  34. Soit la « camera domini ».
  35. Pierre CuchardPersona: , curé d’OrbeLuogo: en 1448Data: 1448 et 1455Data: 1455, est le fondateur de plusieurs messes dans l’église d’OrbeLuogo: , patron de l’autel Sainte-Croix et Saint-Michel (Barbey 1926, p. 325; Wildermann 1993, p. 506, 509).
  36. Le mardi 17 avril 1448 n’existant pas, nous rectifions au mardi 16 avril.
  37. Une même pièce est produite lors du procès de Jeannette AnyoPersona: en 1461Data: 1461 (Modestin 1999a, p. 270 et Modestin 2003a, p. 123–124).