check_box_outline_blank zoom_in zoom_out
SDS VD D 1 30-1

Les sources du droit suisse, XIXe partie : Les sources du droit du canton de Vaud, D. Répression de la sorcellerie en Pays de Vaud (XVe–XVIIe siècles), Tome 1 : le registre Ac 29 des ACV, da Pau Castell Granados, Gwendolin Ortega e Martine Ostorero

Citazione: SDS VD D 1 30-1

Licenza: CC BY-NC-SA

Procédures pour sorcellerie contre Françoise Gilliéron de Corcelles-le-Jorat

1528 settembre 24 – ottobre 1. Château de Dommartin

Françoise Gilliéron de Corcelles, épouse d’Antoine Avuy alias Cachim de Sugnens, est jugée pour crime de sorcellerie au cours d’un procès qui se déroule pendant les mois de septembre–octobre 1528 ; le procès est présidé par le châtelain de Dommartin Jean Costable et conduit par le chanoine François Cabaret, agissant en tant qu’inquisiteur au nom du Chapitre cathédral de Lausanne. Le jeudi 24 septembre, sans avoir obtenu d’aveux, le chanoine inquisiteur remet Françoise au châtelain. Le jour même, le châtelain reçoit l’accord du conseil de 12 prud’hommes ou jurés de Dommartin (« cognitio ») pour soumettre Françoise à la torture, qui est assignée à comparaitre le lendemain. Le vendredi 25 septembre, l’accusée est torturée, mais refuse de passer aux aveux. Elle ratifie sa première déposition et demande la conclusion du procès. Entre le 25 septembre et le 1er octobre, d’autres prud’hommes sont convoqués pour faire partie des jurés qui doivent s’accorder sur la sentence. Finalement, le matin du jeudi 1er octobre 1528, Françoise comparait devant la cour présidée par le châtelain et composée par un conseil de 22 prud’hommes, lesquels demandent de la bannir, bien que l’accord ne soit pas unanime. Après le déjeuner, le châtelain et le conseil s’entendent pour ajouter au bannissement de Françoise les frais de son incarcération. Cette décision est contestée par les avocats et conseillers (« consiliores ») de Françoise, qui souhaitent sa libération sous caution. La cour décide de reporter la prononciation de la sentence à une heure de l’après-midi. À cette heure-là, en présence de Françoise, ses avocats demandent à nouveau qu’elle soit soumise à une simple amende et, devant le refus du conseil, ils en appellent directement au châtelain. Par la suite, en l’absence de Françoise, le châtelain délibère à nouveau avec les membres du conseil, lesquels refusent de céder à une peine pécuniaire. Devant cette situation, le châtelain refuse d’admettre toute responsabilité au cas où il arriverait malheur à l’accusé pendant son incarcération, en affirmant que cela ne serait pas à cause de lui, mais à cause des alliés de Françoise qui prolongent ainsi l’affaire (« culpa amicorum suorum »). Le même jour, le notaire rédige les lettres testimoniales « in duplo », avec une copie adressée à l’époux de Françoise. Les actes s’arrêtent ici, mais on sait que Françoise a finalement été bannie, bien qu’elle soit probablement retournée habiter à Sugnens peu après. En effet, vingt ans plus tard, en 1548, elle est à nouveau jugée pour sorcellerie à Dommartin et bannie (ACV, Bh 10/3), p. 193–196.

Les procès de Claude Rolier (SDS VD D 1 26-1 : ACV, Ac 29, p. 443–454), Margot Rolier (SDS VD D 1 31-1 : ACV, Ac 29, p. 469–484), Françoise Gilliéron (SDS VD D 1 30-1 : ACV, Ac 29, p. 485–492) et Jeannette Vincent (SDS-VD-D_2-39-1 : ACV, Bh 10/3) font partie d’une nouvelle chasse aux sorciers menée à Dommartin, dans les terres du Chapitre cathédral de Lausanne, au cours des années 1520.

L’acte d’exécution de la sentence de Françoise Gilliéron occupe les pages 485 à 492 du registre Ac 29 ; la page 486 a été laissée en blanc. L’acte est rédigé par le notaire Aymon de Vallone, qui authentifie le document et qui aurait validé a posteriori certains paragraphes à l’aide de son signet. La page de garde du cahier (p. 485) contient une annotation relative à la convocation de certains prud’hommes pour faire partie du conseil de jurés qui devait s’accorder sur la sentence. Le dos du cahier (p. 492) contient une annotation écrite à l’envers, d’une autre main plus tardive : « Prossès des malfateurs ». Cette note se réfère probablement à un ensemble de documents du registre Ac 29 se rattachant à Dommartin et à la juridiction du Chapitre cathédral, lesquels concernent non seulement des affaires de sorcellerie comme celui de Françoise, mais aussi de brigandage, à l’instar de celui intenté contre Jean Massot en 1525, ce qui expliquerait l’indication de « malfaiteurs ».

Un autre exemplaire de ce document est conservé aux ACV dans un volume factice des « Anciennes procédures criminelles pour sorcellerie, maléfices, empoisonnement, blasphèmes, etc. », constitué en 1854 par l’archiviste de l’État Antoine Baron, sous la cote Bh 10 (ACV, Bh 10/2, f. 3r–4v). Il est rédigé par le même notaire, à la demande de l’époux de l’accusée, tel qu’il est indiqué à la fin de cette deuxième pièce : « Datum die et hora premissis anno quo supra, pro duplo et interesse dicti Anthonii Avuy alias Cachym ». Ce deuxième exemplaire de l’acte d’exécution présente quelques variantes par rapport à celui du registre Ac 29 : il est plus complet que ce dernier, notamment en ce qui concerne les délibérations de la cour, et il est authentifié par le notaire Aymon de Vallone, qui valide aussi tous les paragraphes à l’aide de son signet.

Testo editionale

[Nota dell'archivio sul margine sinistro da una mano del secolo XX:] 1528Data: 1528

Les jurés quilz sont necesses demander pour
l’examination de la dernyer nomée FrancoysePersona:
a present detenue a DompmartynLuogo di origine: , premyerement
Jehan SovajatPersona: , Jehan MeyjozPersona: , Jehan VyretPersona: , Claude
Jacaulx
Persona:
, Claude TeryssotPersona: , Claude SugnensPersona: , Jehan
Barraulx
Persona:
et Pierre DuceyPersona: .
Cambio di lingua: francese
[p. 486]Interruzione di pagina [p. 487]Interruzione di pagina

Sequitur processus et confessio Francesie
Gillieron
Persona:
de CorsallesLuogo: , parrochie de MexieresLuogo: ,
uxoris Anthonii Avuy alias CachymPersona: de SugnyensLuogo: .
Que fuit per dominum Franciscum CabaretiPersona: ,
regularem canonicumTermine: Sancti Marii LausannensisOrganizzazione: a,
ad requisitionem et instantiam reverendorum dominorum venerabilis capituli
LausannensisOrganizzazione: , dominorumDa correggere in: dominib1 temporalis et spiritualis et tanteSic2
predicte FrancesiePersona: detente quam loci eiusdem,
veluti inquisitorTermine: , servatis monitionibusTermine:
debitis precedentibus et aliis divino et humano
jure requisitis, processit modo et forma
subscriptis3 ; in presentia nobilis Johannis
Costabilis
Persona:
, castellaniTermine: Dompni MartiniOrganizzazione: , Glaudii
Guyot
Persona:
, Nycodi JacauxPersona: , Johannis CruschoPersona: ,
Johannis BarrauxPersona: , Anthonii BarrauxPersona: ,
Deifilii SovajatPersona: , Roleti GarymPersona: , Jacobi MassotPersona: ,
Johannis BechetPersona: , Glaudii PilletPersona: , Girardi
Jaquier
Persona:
et Petri DeserensPersona: , parrochie Dompni
Martini
Luogo:
, dictaque FrancesiaPersona: in carceribus reverendorum venerabilium
dominorum canonicorum cathedralis ecclesie Beate
Marie Virginis Lausannensis
Luogo:
in castro ipsorum dominorum4
detenta de et pro crimine heresisTermine: , super
quo casu, prefatus dominus FranciscusPersona: inquisitor
dictam FrancesiamPersona: c–interrogata fuitDa correggere in: interrogavit–c5
ut sequitur6.*Abbreviazione, lettura incerta7

Et primo, dicta FrancesiaPersona: juravit in manibus
dicti domini inquisitoris de veritate dicenda
super sanctis Dei euvangeliis ; interrogata super
crimine heresis, quomodo ipsa venit heresisTermine: ,
ipsa respondidit quod non sciebat esse
herethicamTermine: , nisi per audita.*Abbreviazione, lettura incerta

Item dicta FrancesiaPersona: detenta fuit per dictum
dominum inquisitorem interrogata utrum aliquis
dixerat sibi esse hereticamTermine:  ; respondit dicta
FrancesiaPersona: quod Vullelmus AvuyPersona: sibi dixit
hereticam semel.*Abbreviazione, lettura incerta
[p. 488]Interruzione di pagina

Item dicit et confessa est dicta Francesia quod
laz GrassazCambio di lingua: [Nicht übersetzt: frm, Sprache: it]
Persona:
, uxor Anthonii AvuyPersona: ,
dabat caulosTermine: pluribus feminis et non
dabat dicte FrancesiePersona:  ; et tunc dicta FrancesiaPersona:
ipsam jactavit et, post jactantias,
ab humanis decessit ; sed dicta FrancesiaPersona:
negavit mortem illius.*Abbreviazione, lettura incerta

Item dicit et confessa est dicta FrancesiaPersona: quod
cepit pira, que erant de cura, et rapas
Stephani JacozPersona: , semper de noctePeriodo: la notte.*Abbreviazione, lettura incerta

Item dicit et confessa est habere in
domo sua unam vacamTermine: que fecit
unum vitulumTermine: similis unius persone
in capite, et nescit quid fecerunt
de dicto vitulo.*Abbreviazione, lettura incerta

Item dicit et confessa est quod venit
ab ipsa8d–uno cane rosetoDa correggere in: unus canis rosetus–d de domo
ipsorum, et quando fuit coram ipsa, ipse
canis leschiavit tubiam ipsius FrancesiePersona:
et postea ipsa FrancesiaPersona: levavit
gonetamTermine: suam.*Abbreviazione, lettura incerta

Item dicit et confessa est dicta FrancesiaPersona:
quod quedam uxor se posuit nomen dicte
FrancesiePersona: in assertazTermine: Cambio di lingua: francese.*Abbreviazione, lettura incerta
[p. 489]Interruzione di pagina

Item dicit et confessa est dicta FrancesiaPersona:
quod de omnibus malis superius confessis
numquam fecit confessionem donec in
festo PascheTermine: proxime lapsoData: marzo 1527 (festività senza una data fissa).*Abbreviazione, lettura incerta

Item dicit et confessa est quod omnia
suprascripta dicta sunt vera.*Abbreviazione, lettura incertae

Quiquidem dominus castellanus posuit
supradicta in cognitionem ; et fuit
per dictos superius nominatos cognitum in
modum et formam ut sequitur, videlicet quod dicta
FrancesiaPersona: debeat inquerereDa correggere in: inquirif per
eius personam, tam pro dictis vitiis
quam pro quibusdam processibus secundum
consuetudinem patrie et loci ; facta
cognitione per dictos probos homines, ipse
dominus castellanus eandem FrancesiamPersona:
inquirivitDa correggere in: inquisivitg et poni fecit in cordisTermine:
tantum quantum portat consuetudinem.*Abbreviazione, lettura incerta

Item post dictam inquisitionem et cordis
tradita eidem FrancesiePersona: , fuit interrogata
et confessa est omnia suprascripta ; et
voluit processum suum esse concludconcludendum.*Abbreviazione, lettura incerta

Item prefatus dominus inquisitor dictam FrancesiamPersona:
eidem domino castellano remisit, die jovis ante
festum Sancti MichaelisPersona: anno Domini millesimo
quingentesimo vigesimo octavo
Data di origine: 24.9.1528
, prout idem
castellanus petiit litteram testimonialem de remissione.*Abbreviazione, lettura incerta
[p. 490]Interruzione di pagina

Item dicta FrancesiaPersona: iterum fuit per dictum dominum castellanum
assignata ad diem veneris immediate sequentem ad
tordurandumDa correggere in: torturamTermine: h ponendam.9

Item, die jovis post festum Sancti MichaelisPersona: i–ante prandeumAggiunta al di sopra della riga con un carattere di inserimento–iData di origine: 1.10.1528, dicta
FrancesiaPersona: comparuit coram dicto domino castellano in
curia dicti loci in judicio ac coram probis
hominibus suprascriptis sedentibus et cognoscentibus :
primo Nycodus JacauxPersona: , Franciscus AmiciPersona: de
OggensLuogo: , Johannes SovajatPersona: , Petrus ViretPersona: , Jordanus
Rolier
Persona:
, FranciscusPersona: et Glaudius JayetPersona: , Petrus
Deserens
Persona:
, Johannes BarrauxPersona: , Johannes CruchoPersona: ,
Girardus JaquierPersona: , Deusfilius SovajatPersona: , Stephanus
Doufort
Persona:
, Glaudius SugnyensPersona: , Glaudius
Guyot junior
Persona:
, Roletus GarymPersona: , Glaudius JacauxPersona:
de PerezLuogo: , Johannes BurnatPersona: , Glaudius BarrauxPersona: ,
Glaudius MejozPersona: , Glaudius VicentPersona: et Petrus
Marguet
Persona:
, sedentes et cognoscentes. Qui cognoverunt
quod dicta FrancesiaPersona: debeat esse per dictum
dominum castellanum liberamDa correggere in: liberatamj et extra terram
dictorum dominorum capituli bampnamSic in hoc quod solvat
missiones et expensas suas per ipsam factas ;
in qua liberatione fuit per dictos cognoscentes
discordium ; iterum dictus dominus castellanus dictam
FrancesiamPersona: assignavit ad horam post prandeum
ad dictum discordium reportandum in concordio.

Item in dicta hora post prandeumPeriodo: il pomeriggio, comparuit dicta
FrancesiaPersona: in curia dicti loci assueta coram
dicto domino castellano cum prenominatis sedentibus et
cognoscentibus. Qui reportat dictum discordium
in concordio quod ipsa FrancesiaPersona: debeat esse
bampna extra terram dictorum dominorum capituli LausannensisOrganizzazione:
k–ex nunc in futurumAggiunta sul margine sinistro con un carattere di inserimento–k in hoc quod solvat expensas et missiones
occasione dicte FrancesiePersona: factas, eo quod est casus
criminis ; Petrus ClavelliPersona: , clericusTermine: LausannensisLuogo: , et Petrus
Marguet
Persona:
, consiliorTermine: dicte FrancesiePersona: , petierunt habere emendam
et petierunt clerico dicte curie litteram testimonialem. Iterum dictus
dominus castellanus posuit in cognitione ; qui
dicti superius nominati sedentes et cognoscentes cognoverunt
quod non debent habere aliquem10 emendam l–nec aliquem litteram testimonialemAggiunta al di sopra della riga con un carattere di inserimento–l11, eo quod est
cassus criminis. Iterum dicta die, prefatus dominus castellanus
[p. 491]Interruzione di paginaassignavit dictam FrancesiamPersona: ad unam horam
post merediem
Periodo: il pomeriggio
.

Iterum dicta die in dicta horaPeriodo: il pomeriggioData di origine: 1.10.1528, comparuit dicta FrancesiaPersona:
in dicta curia coram dicto domino castellano cum
dictis sedentibus et cognoscentibus superius nominatis. Qui
dominus castellanus posuit in cognitione utrum
debeat habere emendam et litteram per dictum consilium
petitam aut non ; cognoverunt dicti sedentes superius
nominati quod non debet habere aliquem emendam
nec aliquem litteram testimonialem, eo quod est casus
criminis de quo ipsa FrancesiaPersona: est detenta. Iterum
dicti Petrus ClavelliPersona: et Petrus MarguetPersona:
consilii dicte FrancesiePersona: , appellaverunt ad superiorem
dicti domini castellani loco ubi est de consuetudine ;
illico prefatus dominus castellanus posuit dictam
appellationem per dictos consilios petitam
in cognitione per probos superius nominatos ; qui
cognoverunt quod dicta FrancesiaPersona: non debet habere
aliquem appellationem nec aliquam litteram
de appellatione, eo quod est casus criminis de
quo ipsa FrancesiaPersona: est detenta.

Protestavit dictus dominus castellanus quod dicta
FrancesiaPersona: non restat detenta deffectu dicti
castellani, sed restat deffectu amicorum
suorum, et, casu quo eveniret aliquid ab ipsa
FrancesiaPersona: detenta in carceribus, non esset culpa
dicti castellani, sed culpa amicorum suorum.

[Firma:] Aymo de VanePersona: 12 Signum notarile
[p. 492]Interruzione di pagina


Prossès des
malfateursTermine:
Cambio di lingua: francese
13


ProssèsCambio di lingua: francese

Annotatione

  1. Cancellazione raschiata: inquisitorem.
  2. Da correggere in: domini.
  3. Da correggere in: interrogavit.
  4. Da correggere in: unus canis rosetus.
  5. Cancellazione biffata: et
    voluit.
  6. Da correggere in: inquiri.
  7. Da correggere in: inquisivit.
  8. Da correggere in: torturamTermine: .
  9. Aggiunta al di sopra della riga con un carattere di inserimento.
  10. Da correggere in: liberatam.
  11. Aggiunta sul margine sinistro con un carattere di inserimento.
  12. Aggiunta al di sopra della riga con un carattere di inserimento.
  1. Ou alors, il faudrait « temporalium et spiritualium ».
  2. On attendrait plutôt « iam (…) quam ».
  3. Le notaire change de construction en cours de phrase. Le sujet est d’abord « Francesia », exprimée par que (l. 4) et on attendrait interrogata après « fui t», mais c’est « Franciscum », repris à la ligne 9 par « veluti inquisitor », qui devient le sujet de processit (l. 9–11).
  4. C’est-à-dire au château de DommartinLuogo: .
  5. Le notaire change de sujet en cours de phrase, l’inquisiteur remplaçant FrançoisePersona: , mais sans adapter la forme verbale en conséquence.
  6. La construction de ce passage est confuse ; on peut néanmoins l’interpréter de la façon suivante : en présence du châtelain et des jurés, FrançoisePersona: étant détenue pour cas d’hérésie, l’inquisiteur l’interrogea.
  7. L’(*) signale le paraphe que le notaire appose à la fin de chaque paragraphe ou aveu, probablement pour v pv[isa] p[robata].
  8. La fonction de ces deux mots est difficilement compréhensible. Sans doute manque-t-il un mot indiquant un lieu ou une personne féminine.
  9. La marque du notaire manque dès cet endroit jusqu’à la fin de ce procès.
  10. A l’exception de la ligne 147 pour littera, le notaire utilise « aliquem » au lieu d’« aliquam » pour les mots littera et appelatio et aliquem au lieu d’aliquam pour emendam.
  11. Pour spécifier que cet ajout n’est pas postérieur au procès, le notaire a écrit à la suite « datum ut supra ».
  12. On le retrouve sous le nom d’Aymo de VallonePersona: dans deux document (ACV, C XX 103/3 et ACV, Fn 227).
  13. Écrit à l’envers, d’une autre main, probablement plus tardive. Cette note dorsale se réfère probablement non seulement au procès Gilliéron, mais à plusieurs documents du registre Ac 29 se rattachant à Dommartin. Ils auraient formé un ensemble rassemblé par le Chapitre cathédral, qui était seigneur de Dommartin (Ostorero et al. 2007, p. 33). Ces procès concernent non seulement des affaires de sorcellerie, mais aussi de brigandage, à l’instar de celui intenté contre Jean MassotPersona: , ce qui expliquerait l’indication de « malfaiteurs ».